VADEMECUM ÓSMOKLASISTY-CZĘŚĆ IV

Mam nadzieję, że opracowany przeze mnie  materiał pozwoli  Wam utrwalić wiedzę do egzaminu ósmoklasisty z wszystkich lektur obowiązkowych dla klasy VII i VIII, takich jak:

1.Ch. Dickens: Opowieść wigilijna;

2.A.Fredro: Zemsta;

3.J. Kochanowski: wybór fraszek i trenów, w tym tren VII i VIII;

4.A.Kamiński: Kamienie na szaniec

5;A.Mickiewicz: Reduta Ordona, Śmierć Pułkownika, Świtezianka, Dziady cz. II, Pan Tadeusz (całość);

6.A.de Saint-Exupéry: Mały Książę;

7.H.Sienkiewicz: Quo vadis, Latarnik;

8.J.Słowacki: Balladyna;

 Warto zaznaczyć, że w trakcie pisania wypracowania możecie  odwołać się również do lektur zawartych w podstawie programowej, nieujętych w wymaganiach egzaminacyjnych:

 Jan Kochanowski - wybrane pieśni oraz treny I i V

Adam Mickiewicz - wybrany utwór z cyklu Sonety krymskie

Ignacy Krasicki - "Żona modna"

Sławomir Mrożek - "Artysta"

Stefan Żeromski - "Syzyfowe prace"

Melchior Wańkowicz - "Tędy i owędy" (wybrany reportaż).

 ADAM MICKIEWICZ ,,PAN TADEUSZ’’

  ŚWIAT PRZEDSTAWIONY W ,,PANU TADEUSZU’’ ADAMA MICKIEWICZA

,,Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem’’- to polska epopeja narodowa napisana przez Adama Mickiewicza w latach 1832-1834.

1. Miejsce wydarzeń: dworek szlachecki Soplicowo i jego okolice (las, zamek Horeszków, pobliski zaścianek) niedaleko Nowogródka na Litwie.
2. Fabuła– to wszystkie wydarzenia wspomniane w utworze: zabójstwo Stolnika, banicja Jacka, ale także pobyt Telimeny w Petersburgu, powstanie kościuszkowskie, targowica. Czas fabularny sięga przynajmniej 20 lat wstecz przed czasem akcji. Ale również wybiega w przyszłość w Epilogu – ukazującym środowisko emigrantów polskich już po roku 1830.
3. Wątki:
4. a) spór o zamek;
5. b) losy Jacka Soplicy- księdza Robaka;
6. c) Miłość Tadeusza i Zosi.
7. W Soplicowie mieszkali:
8. a) Sędzia– brat Jacka Soplicy, opiekun Tadeusza. Zaradny gospodarz, zwolennik tradycji, gościnny.  Bywa jednak porywczy, nie chce ustąpić w sporze o zamek, chociaż dobra Horeszków zyskał dzięki niechlubnej targowicy.
9. b) Tadeusz– 20-letni syn Jacka Soplicy. Imię otrzymał na pamiątkę Tadeusza Kościuszki. Wychowywany przez Sędziego, ostatnie lata spędził w szkole w Wilnie. Łatwowierny, ufny, zakochany w Zosi. Nowoczesny – decyduje się na uwłaszczenie.
10. c) Zosia– 14-letnia córka Ewy Horeszko.  Wychowywana przez Sędziego i Telimenę (za pieniądze przysyłane przez Jacka). Dobrze wychowana, woli jednak prostotę życia wiejskiego niż wykwintne salony. Troszczy się o ogródek, opiekuje się wiejskimi dziećmi. Pracowita, gospodarna, szczerze zakochana w Tadeuszu.
11. d) Telimena– krewna Sędziego, opiekunka Zosi. Piękna, dojrzała kobieta. Lubi flirty, stroje, zna się na sztuce. Wiele podróżowała. Sprytna, nawet w miłości kieruje się rozsądkiem i chęcią zysku (jednocześnie kokietuje Tadeusza i Hrabiego).
12. e) Wojski– krewny Sędziego. Doskonały organizator łowów i uczt. Lubi opowiadać anegdoty o sławnych ludziach.
13. f) Woźny Protazy– powiernik Sędziego, jego prawa ręka. Lubi wspominać czasy wielkich sporów szlacheckich i swoją pracę woźnego sądu.
14. Często tam bywali:
15. a) Ksiądz Robak– czyli Jacek Soplica. Jako bernardyn emisariusz przygotowuje litewską szlachtę do narodowego powstania. Pokorny, tajemniczy, odważny. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.
16. b) Podkomorzy– najwyższy urzędem spośród szlachty. Powszechnie szanowany. Zwolennik tradycji, szlacheckiej gościnności. Patriota, przeciwny obcym modom.
17. c) Rejent– gaduła, najważniejsze są dla niego uczty i polowania. Wybuchowy i gwałtowny. Ostatecznie narzeczony Telimeny.
18. d) Asesor– całkowicie stracił majątek, ale nadal lubi się pokazać – w sporze o psy jest skłonny stracić ostatnią cenną rzecz. Spokojny, ale złośliwy, podstępny.
19. W zamku Horeszków mieszkali:

Klucznik Gerwazy– wierny sługa Stolnika. Bardzo silny, znakomity szermierz. Jedynym jego celem jest zemsta na Soplicach. Podburza do zajazdu zaściankową szlachtę. Potrafi jednak przebaczyć Jackowi. Aby ochronić przed aresztowaniami uczestników walki z Moskalami, podstępnie zabija majora Płuta – choć wie, że jest to czyn niegodny szlachcica.

6. Często tam bywali:

Hrabia – daleki krewny Stolnika, arystokrata, romantyk, właściciel zamku Horeszków. Łatwo ulega obcym modom, chciałby przeżyć wielką, romantyczną miłość, bez przerwy poszukuje nowych, niezwykłych wrażeń. Tym śmieszy, ale jest też odważny- szybko zdobywa sławę pod dowództwem Dąbrowskiego.

7. W zaścianku mieszkali:

Maciej Dobrzyński– wielki autorytet. Doświadczony żołnierz i gospodarz. Spokojny i rozważny. Ostro skrytykował plan zajazdu na Soplicowo. Spokrewnieni lub zaprzyjaźnieni z nim: Bartek Prusak, Bartek Brzytewka, Maciej Konewka i Maciej Chrzciciel.

8. A w okolicy mieszkali:
9. a) Jankiel– stary Żyd prowadzący dwie karczmy. Szanowany przez szlachtę, służy radą i wielokrotnie pomaga w kłopotach, współpracuje z księdzem Robakiem, pomagał oswobodzić szlachtę z rąk Moskali. Sławny cymbalista.
10. b) major Płut- dowodzi Rosjanami, gardzi Polakami (choć sam ma polskie pochodzenie). Tchórzliwy, boi się stanąć do otwartej walki. Najważniejsze są dla niego pieniądze- chętnie przyjmie łapówkę za oswobodzenie szlachty.
11. c) Kapitan Rykow– przeciwieństwo Płuta. Waleczny, honorowy, karny żołnierz. Mimo iż walczy po stronie Rosjan, ceni Polaków, nie chce przyjąć od nich żadnych pieniędzy za umożliwienie ucieczki.

Trzy główne wątki w ,,Panu Tadeuszu’’:

1. Spór o zamek

Zniszczony po śmierci Stolnika zamek nie ma właściwie żadnej wartości. Został sądownie przyznany Soplicom, ale prawa do niego rości sobie także Hrabia, daleki krewny Horeszków.  O tragicznej śmierci Stolnika opowiedział Hrabiemu Gerwazy. Argumenty Gerwazego i buntownicza postawa szlachty zaściankowej doprowadzają do zajazdu na Soplicowo, który kończy się porażką Soplicowa. Nieoczekiwanie pojawia się oddział Moskali. Wobec wspólnego wroga niedawni przeciwnicy jednoczą się i spór o zamek zostaje zażegnany. Ostateczne pogodzenie przynoszą zaręczyny Tadeusza i Zosi – to oni są teraz właścicielami zamku.

1. Losy Jacka Soplicy – księdza Robaka

To najbardziej tajemniczy wątek. Dzieje Jacka poznajemy z opowieści Gerwazego i z przedśmiertnej spowiedzi Jacka.  Pewny siebie zawadiaka Jacek Soplica cieszył się dużym poparciem szlachty. Chętnie wykorzystywał to magnat Stolnik Horeszko, który miał córkę Ewę.  Jacek  pokochał ją i pragnął pojąć  za żonę, ale Stolnik stanowczo odtrącił te zaloty. Jacek ożenił się z inną kobietą i został ojcem Tadeusza.  Okazja do zemsty nadarzyła się, gdy pewny siebie Stolnik odpierał atak Moskali. Jacek bez namysłu chwycił broń i zabił magnata. To zabójstwo zostało potraktowane jako zdrada ojczyzny – Jacek ucieka za granicę.  To moment przełomowy – Jacek wstępuje do Legionów, aby odpokutować winy. Opiekę nad synem powierza bratu. Opłaca też wychowanie Zosi (sieroty – córki z małżeństwa Ewy Horeszko z kasztelanem witebskim). Po kilkunastu latach powraca na Litwę jako ksiądz Robak. Przygotowuje szlachtę do narodowego powstania. W czasie polowania broni Tadeusza i Hrabiego. Po raz drugi ratuje Hrabiego w czasie walki z Moskalami. Odniesiona wówczas rana okazuje się śmiertelna. Tuż przed śmiercią Jacek zdobywa przebaczenie Gerwazego, ma pewność, że Tadeusz i Zosia pobiorą się oraz otrzymuje wspaniałą wiadomość o zbliżającym się ataku Napoleona na Moskwę.

III. Miłość Tadeusza i Zosi

Jedynie ten wątek w całości zawiera się w akcji, pozostałe wykraczają poza nią.

Po powrocie z Wilna do Soplicowa Tadeusz nieoczekiwanie spotyka Zosię – niestety widział ją zbyt krótko i niezbyt dobrze  zapamiętał, skoro wkrótce pomylił Zosię z dużo starszą Telimeną. Pomyłka wychodzi na jaw- Tadeusz jest zrozpaczony. Zakochał się w Zosi, a przyrzekał miłość Telimenie.Wyrozumiała Telimena jednak wybacza mu pomyłkę. Tadeusz może starać się o rękę Zosi. W chwili zaręczyn Tadeusz jest już doświadczonym żołnierzem. Ślub młodych to symboliczne pogodzenie się dwóch zwaśnionych rodów, a także spełnienie marzenia Jacka Soplicy.

Niezbędnik historyczny

1. Konstytucja 3 maja – przyjęta tego dnia przez Sejm Czteroletni. Konstytucja  zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczyła znacząco demokrację szlachecką, odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi, wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan, szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc nadużycia pańszczyzny. Konstytucja formalnie zniosła liberum veto.
2. Co targowica dała Soplicom?
3. Targowica- (1792 rok) to haniebny spisek magnatów zawiązany  przeciwko reformom Konstytucji 3 maja. Wewnętrzne walki w Polsce, jakie wywołała  konfederacja targowicka (między zwolennikami reform konstytucji a zwolennikami magnatów), były pretekstem do zbrojnego ataku Rosji i ostatecznie zakończyły się II rozbiorem Polski.

Stolnik Horeszko był zwolennikiem reform i walczył z Rosjanami, a Jacek Soplica mimowolnie przyczynił się do zwycięstwa Moskali. Właśnie dlatego po śmierci Stolnika jego dobra w znacznej mierze przypadły rodzinie Sopliców.

3. Jakie ksiądz Robak przygotowywał powstanie?

Marsz Napoleona na Moskwę w 1812 roku miał być sygnałem do powstania na Litwie, które wsparłoby wojska Napoleona i przyniosło wolność.

4. Rządzić kreskami

Jacek Soplica chociaż nie posiadał zbyt dużego majątku, to: ,,rodzinę Sopliców miał jakby w dowództwie i trzystu ich kreskami rządził wedle woli’’ – czyli decydował, na kogo swój głos na sejmiku oddadzą członkowie rodziny Sopliców (a mieli tych głosów około trzystu).

5. Uwłaszczenie

Nadanie chłopom na własność ziemi przez nich użytkowanej (wcześniej musieli pracować na ziemi należącej do pana, teraz będą wolni, ziemia należeć będzie do nich). A więc Zosia i Tadeusz zwalniają chłopów z przymusowej pracy i rozdają im część  ziemi.

6. Zajazd

Egzekucja zbrojna dekretu sądowego – brak sprawnej policji  sprawiał, że  trudno było szlachcicowi odebrać dobra, które sąd mu przyznał. Często więc szlachcic brał sprawy w swoje ręce- zbierał grupę sąsiadów, przyjaciół i napadał  na posiadłość szlachcica, który był mu coś winien.

,,Litwo, ojczyzno moja…’’– obrazy i uczucia zawarte w Inwokacji ,,Pana Tadeusza’’

1. Inwokacja- to rozbudowana apostrofa, czyli patetyczny zwrot do Boga, bóstwa  lub patrona z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła.
2. a) skierowana do Litwy- kraju ojczystego, za którym poeta tęskni jak za utraconym zdrowiem;
3. b) do Matki Boskiej, którą błaga o cud powrotu w rodzinne strony, choćby tylko w wyobraźni.
4. Obraz kraju lat dziecinnych:

– błękit Niemna

– zieleń pól

– srebrne i złote łany zbóż

– żółty, biały i różowy kolor kwiatów  (rzepaku, gryki i koniczyny)

Jacek Soplica jako główny bohater ,,Pana Tadeusza’’ Adama Mickiewicza

1. Jacek Soplica (ksiądz Robak) – jest główną  postacią utworu.
2. Jego biografię poznajemy:

– z opowieści Gerwazego

-a potem z przedśmiertnej spowiedzi samego Jacka.

3. W młodości był:

– hulaką i zawadiaką

-nierozważnym, butnym szlachcicem o żywym temperamencie.

(Butny- zbyt pewny siebie, pyszny, wyniosły.)

4. Stolnik Horeszko  zapraszał go do siebie, dopóki było to dla niego korzystne. Jednak stanowczo odrzucił jako kandydata na męża  swej córki Ewy.
5. Z powodu zranionej dumy, z rozpaczy i zemsty Jacek zabił  Stolnika podczas   ataku Moskali na zamek  Horeszki.
6. Soplicowie otrzymali od Rosjan zamek Horeszków. Jacek został uznany za zdrajcę i sprzymierzenie się z Rosjanami.
7. Po śmierci żony (przypadkowo poznanej kobiety) powierzył syna Tadeusza  na wychowanie bratu. Opłaca też wychowanie Zosi- sieroty, córki z małżeństwa Ewy  Horeszko z kasztelanem witebskim.
8. Sam natomiast wyjechał, wstąpił do zakonu i przyjął imię Robak.
9. Zmienił się, pragnął odkupić winy. Uczestniczył w wojnach napoleońskich, był ranny, więziony, został emisariuszem.

(Emisariusz-  tajny wysłannik polityczny)

10. Wrócił do Soplicowa jako mnich, aby przygotować powstanie na Litwie.
11. Gerwazy i Hrabia pokrzyżowali jego plany, gdyż  zorganizowali zajazd na Soplicowo, by odzyskać zamek. To spowodowało interwencję Rosjan.
12. Jacek został śmiertelnie ranny. Podczas  spowiedzi ujawnił Gerwazemu, kim jest, a ten przebaczył mu.
13. Umierał oczyszczony z zarzutu zdrady, wiedząc, że na Litwę wkroczyły już wojska Napoleona. 
14. Jacek Soplica ma cechy  bohatera romantycznego:

– jest indywidualistą;

– przeżywa  nieszczęśliwa miłość;

– przechodzi wewnętrzną przemianę (pycha ustępuje pokorze, pragnie walczyć o wolność ojczyzny).

15. Rozumie  nieskuteczność samotnej walki jednostki o niepodległość, widzi konieczność współdziałania całego narodu.

Warstwy społeczne przedstawione w ,,Panu Tadeuszu’’, ich przedstawiciele i poglądy

1. Magnateria

Przedstawiciele: nieżyjący Stolnik Horeszko, Hrabia

Poglądy: Świadomi swego bogactwa, żądni władzy. Stolnik był wzorem patriotyzmu, ale wobec niżej urodzonych był dumny i pogardliwy – o tym przekonał się Jacek.

2. Szlachta

Przedstawiciele: ród Sopliców- Jacek, Sędzia, Tadeusz

Poglądy: Patrioci, ale często zainteresowani własnym zyskiem. Lubią się bawić, żyć wystawnie. Żyją zgodnie z tradycją, w poszanowaniu dla przyrody. Skłonni do awantur z sąsiadami, wszczynania coraz to nowych procesów sądowych.

3. Szlachta zaściankowa

Przedstawiciele: ród Dobrzyńskich, Bartek Prusak, Maciek Chrzciciel, Bartek Brzytewka- czyli ci, którzy biorą udział w zajeździe na Soplicowo.

Poglądy: Żyją bardzo skromnie, prawie tak biednie jak chłopi. Odróżnia ich od nich tylko szlacheckie pochodzenie i patriotyczna, wojenna przeszłość, o której często wspominają. Niewykształceni, przeczuleni na punkcie wolności szlacheckiej, zawistni wobec bogatszych sąsiadów, łatwo ich podburzyć do walki – wykorzystał to Gerwazy.

4. Szlachta zubożała

Przedstawiciele: Rejent, Asesor, Klucznik Gerwazy, Wojski, Woźny Protazy.

Poglądy: Nie mają własnych majątków, ale sprawują różne funkcje, np. Rejent czy Asesor.

5. Chłopi, służba

Przedstawiciele: Nie ma pośród nich jednostkowych bohaterów.

Poglądy:  Nie zostały przybliżone – na pewno ucieszy ich decyzja Tadeusza i Zosi o zwolnieniu  z pańszczyzny.

Przedstawiciele trzech pokoleń

1. Najstarsi (60 – 70 lat)

– Maciej Dobrzyński, Wojski, Klucznik Gerwazy, Woźny Protazy

* są ostoją tradycji, często wspominają dawne czasy;

*są autorytetem dla miejscowej społeczności.

1. Średnie pokolenie (40- 50 lat)

– Sędzia, Jacek, Podkomorzy, Asesor, Rejent i większość ze szlachty zaściankowej

* Są ostatnim pokoleniem prawdziwej szlachty – uczestniczyli w ważnych wydarzeniach historycznych- ostatnich sejmach wolnej Polski, walkach w obronie wolności. Starają się żyć zgodnie z tradycją, ale zdają sobie sprawę, że świat się zmienia.

III. Młodzi

– Tadeusz, Zosia, Hrabia

* Do nich należy dokonanie zmian społecznych – świat szlachecki kończy się, teraz muszą nastąpić reformy – wiedzą o tym Tadeusz i Zosia, kiedy decydują się na uwłaszczenie chłopów.

Pożegnanie ze światem szlacheckim

,,Pan Tadeusz’’ to pożegnanie z przemijającym światem szlacheckim. Mickiewicz, opisując mieszkańców Soplicowa, wiedział, że już kilka lat później ich życie będzie wyglądać zupełnie inaczej: upadną nadzieje związane z Napoleonem, większość patriotów będzie musiała emigrować, sporo majątków szlacheckich popadnie w ruinę, a dzieci z rodzin szlacheckich nie będą już urządzać polowań i uczt, ale wyjadą do miast studiować i pracować. To właśnie oni stworzą nową grupę społeczną – inteligencję.

Historia opowiadana dźwiękami, czyli o koncercie Jankiela

Żyd Jankiel podczas koncertu nawiązuje do następujących wydarzeń z historii Polski:

*Polonez Trzeciego Maja zakłócony celowo fałszywym tonem zdrady – Targowicy;

* Marszowy rytm, walka, wystrzały  w powstaniu kościuszkowskim;

*Po krótkiej przerwie  rozległy się tony znanej piosenki o żołnierzu tułaczu, uchodzącym z ojczyzny po przegranym powstaniu. Smutne nuty i wspomnienia zgromadziły wokół Jankiela żołnierzy, którym tułaczy los nie był obcy;

*Wtedy stopniowo dźwięki i rytm zmieniły się w melodię Mazurka Dąbrowskiego;

*Tryumfalna melodia napełniła radością serca słuchaczy.  Wszyscy wykrzyknęli słowa refrenu.

*Jankiel wzruszony własną grą zwrócił się do generała Dąbrowskiego z wyrazami wdzięczności. Jako szczery patriota głęboko przeżył obecność wodzów na Litwie, bo dawała ona nadzieję na niepodległość.

Zapamiętaj: Koncert Jankiela na cymbałach w czasie zaręczyn Zosi i Tadeusza to lekcja historii. Jankiel przywołuje najważniejsze momenty historyczne ostatniego półwiecza – od Konstytucji 3 maja aż do przybycia Legionów Dąbrowskiego.

,,Pan Tadeusz’’ jako epopeja narodowa

Epopeja:

– to utwór epicki pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu w przełomowym momencie historycznym.

-Dla epopei charakterystyczne jest wprowadzenie szerokiego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa. (Jaworski S. , Terminy literackie, Szkolny słownik)

-Zwykle jednemu eposowi w literaturze danego kraju przypada miano epopei narodowej. Jest to utwór  o szczególnych walorach artystycznych, najpełniej odzwierciedlający charakterystyczne rysy narodu, utrwala ważne wydarzenia i postacie historyczne oraz powszechnie uznawane wartości. W polskiej literaturze to ,,Pan Tadeusz’’ Adama Mickiewicza.

1. ,,Pan Tadeusz’’ jest pisany wierszem .
2. Ukazuje wszechstronnie społeczeństwo polsko-litewskie. Mamy tu  do czynienia z bohaterem zbiorowym– czyli cała akcja dotyczy nie jednego bohatera, ale zbiorowości ( mieszkańców Soplicowa i zaścianka)
3. Szczegółowe opisy życia, obyczajowości.
4. Wielowątkowość akcji.
5. Tłem losów bohaterów są ważne wydarzenia historyczne – tu: epoka napoleońska, czyli nadzieje Polaków i Litwinów związane z osobą Napoleona. To był naprawdę przełomowy moment, bo rok 1812 miał przynieść Polsce wolność. Niestety nie udało się. Dodatkowo w ,,Panu Tadeuszu’’ pojawiają się wspomnienia Konstytucji 3 maja, powstania kościuszkowskiego, konfederacji targowickiej.
6. W epopei bardzo ważną rolę odgrywa narrator – nie tylko relacjonuje wydarzenia, ale często je komentuje, ,,wtrąca się’’ do opowieści- np. ostatnie słowa Księgi XII:

,,I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem,

A com widział i słyszał, w księgi umieściłem.’’

7. Inwokacja – każda epopeja od niej się rozpoczyna. To uroczyste wezwanie autora skierowane do Boga, muz lub boga mitologicznego z prośbą o natchnienie. Tu: inwokacja skierowana jest do ojczystej Litwy i do Matki Boskiej Ostrobramskiej.
8. Epopeja łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu. I tak też jest w ,,Panu Tadeuszu’’:
9. a) liryczna jest inwokacja, epilog,  miłosne wyznania, opis wiosny roku 1812 (początek Księgi XI).
10. b) dramatyczna – kłótnia w zamku (Księga V), bardzo dynamiczna narada w zaścianku (Księga VII), śmierć Jacka Soplicy (Księga X).
11. c) A elementy epickie to: relacja z przebiegu wydarzeń, charakterystyka postaci, opisy przyrody i obyczajów.